Bij de Brandenburger Tor is men er klaar voor: de viering van dertig jaar Mauerfall morgen. Er zijn podia gebouwd, de Brandenburger Tor is vanaf de Straße des 17.Juni nog nauwelijks te zien. Boven het wegdek hangt een in de wind ritselend en bewegend tapijt van meer dan 100.000 beschreven stukjes zeildoek. Het is een kunstwerk van Patrick Shearn, zo’n one-trick-pony-kunstenaar die eenmaal iets bedacht heeft en het dan overal in de wereld uitvoert, nu dus in Berlijn. En nu met teksten van mensen die op de stukjes zeildoek iets over de Val van de Muur hebben geschreven, teksten die betekenis geven aan al die kleurrijke, ritselende en bewegende strookjes (de associatie met een spreeuwenzwerm dringt zich op), een betekenis waarmee de kunstenaar in interviewtjes vervolgens vrolijk op de loop gaat als had hij ook al die teksten zelf bedacht. Ik word altijd erg moe van dit soort creatief-met-kurk-kunst (creatief met zeildoek, in dit geval). Ik neem aan dat meneer Shearn vorstelijk is betaald.
Maar het ziet er zonder alle zwaarwichtige mumbo-jumbo in ieder geval feestelijk uit, een soort verjaardagsslinger. Samen met de overkappingen van de hier gebouwde podia maakt het de Brandenburger Tor zelf dus zo goed als onzichtbaar. Maar ik neem onmiddellijk aan dat het een prachtig visueel spektakel wordt wanneer hier op 9 november Daniel Barenboim met de Staatskapelle Berlin, WestBam (techno), Anna Loos (Duitse pop, dertien in een dozijn), Die Zöllner (idem, maar dan heel gevoelig) en Dirk Michaelis (lijkt uiterlijk op Sting, maar daar houdt elke vergelijking op) aantreden. Stuk voor stuk coryfeeën. Ik stel nog maar eens vast dat ik voor het verdragen van coryfeeën weinig talent heb, zodat mijn vaste voornemen hier 9 november toch minstens een kijkje te nemen op de tocht staat. Voeg daarbij dat ik Anna Loos gisterenavond, met grote instemming van de gastheer Marcus Lanz, op tv de grootst mogelijke onzin over de Val van de Muur hoorde verkondigen, en ik heb steeds minder zin in dit feestje.
Want een feestje wordt het, natuurlijk. Bij de herdenking van de Val van de Muur op 9 november 1989 horen steevast beelden van overgelukkige Oost-Duitsers die via de Bösebrücke aan de Bornholmer Straße, en later ook via andere grensovergangen, West-Berlijn binnenstromen. Het wekt telkens weer dezelfde indruk: dat hier de totale bevolking van een land wordt vrijgelaten uit een jarenlange gevangenschap. In het verlengde daarvan wordt in de Duitse media gewoonlijk nog maar eens benadrukt wat voor een ‘Unrechtstaat’ de DDR wel niet is geweest. Ik ben afgelopen februari in Hohenschönhausen geweest, de geheime Stasi-gevangenis, en heb me daar laten rondleiden door een man van wie ik vermoedde dat hij zelf enige tijd in die gevangenis had doorgebracht (al sprak hij daar niet over). Hij wist de gruwel van de, vooral, psychologische folter in dat oord angstwekkend duidelijk te maken. In het verleden las ik al eens Wolfgang Hilbigs roman ‘Ich’ — de aanhalingstekens maken deel uit van de titel. Hilbig laat in die roman goed zien hoe een staat waarin iedereen iedereen bespiedt, leidt tot het gevoel in een, zoals hij het noemt, ‘superpermanente simulatie’ te leven. Ik vond het alleen al in die roman onverdragelijk. Over de drama’s rond de bouw van de Muur en rond latere ontsnappingspogingen kan men zich in de Bernauer Straße goed informeren — en het is drama dat geen nuance behoeft.
Maar of dat alles voldoende is om de DDR een ‘Unrechtstaat’ te noemen — ik weet het niet. En of het dus rechtvaardig is om mensen die binnen die staat SED-lid waren, of op de één of andere manier, bijvoorbeeld als IM (‘inoffizieler Mitarbeiter’), meegewerkt hadden met de Stasi, later, na de Wiedervereinigung in 1990, op hun pensioen te korten — zoals is gebeurd — blijft voor mij een grote vraag. Zeker wanneer je weet dat in de toenmalige BRD en tot op de dag van vandaag vroegere leden van Hitlers NSDAP, en zelfs SS-ers, hun volledige pensioen keurig uitbetaald kregen en krijgen. Diezelfde BRD was minder fanatiek in het weren van oud-nazi’s uit leidende posities in het na-oorlogse Duitsland dan de DDR. Tweederde van de 9000 West-Duitse rechters en openbare aanklagers na de Tweede Wereldoorlog had onder Hitler gediend. In het ‘Bundesjustizministerium’, in de afdeling strafrecht, was 77% van de leidende ambtenaren ooit NSDAP-lid. In het ‘Bundeskriminalamt’ bleek het niet veel beter te zijn: eind jaren vijftig kwam tweederde van de leidinggevenden daar uit de SS. In de DDR waren er ook oud-nazi’s werkzaam in leidinggevende posities, maar daar ging het om 7 tot 20%. (Men moet voor de aardigheid de film Der Staat gegen Fritz Bauer (2016) van regisseur Lars Kraume eens bekijken, een historisch bezien helaas akelig adequate weergave van het reilen en zeilen van het West-Duitse gerecht in de jaren vijftig). De DDR werd bij de hereniging van Duitsland blijkbaar als een grotere ‘Unrechtstaat’ gezien dan Hitlers nazi-Duitsland. Of anders gezegd: communisme is erger dan fascisme. In het licht van deze cijfers ben je bijna geneigd (bíjna…) om voor de benaming die de Oost-Duitse overheid voor de Berlijnse Muur had — ‘antifaschistischer Schutzwall’ — enig begrip op te brengen.
Ik zit ook met open mond te kijken naar een documentaire op ZDF, Preis der Freiheit. De documentaire is gemaakt als toelichting op een driedelige dramaserie met dezelfde titel, die de afgelopen dagen werd uitgezonden. In de documentaire (en de dramaserie) gaat het onder andere over illegale afvaltransporten van West naar Oost, voor de DDR een van de manieren om aan Westerse deviezen te komen. De mensen die daarover in de documentaire iets zeggen, leggen vooral de nadruk op de misdadige handelwijze van de DDR, die dit afval, waaronder vaten met gif en zelfs radioactief afval, bij Bitterfeld in Saksen-Anhalt dumpte (Monika Maron schreef er haar in 1981 gepubliceerde roman Flugasche over, nadat zij overigens al eerder als journaliste van de Wochenpost over de praktijken in Bitterfeld in de DDR een, zij het op last van de overheid sterk gecensureerde en zelfs op vele punten veranderde reportage had gepubliceerd). Dat zoiets alleen maar kon omdat het Westen maar al te graag zijn afval in de DDR dumpte, komt bij veel van de sprekers in de documentaire niet op (actievoerders van Greenpeace werden destijds door de West-Duitse politie weggesleept toen ze trachtten de transporten te verhinderen; ook dat zie je overigens in de documentaire). Ze wijten de negatieve gevolgen voor de plaatselijke bevolking en de ecologische ramp die dit alles veroorzaakte, geheel en al aan de DDR, en brengen alles op de noemer van het misdadige systeem. De, vooruit, de misdadigheid van het kapitalistische systeem, dat deze praktijken tot op de dag van vandaag voortzet, maar nu in Derde Wereldlanden, wordt blijkbaar niet eens waargenomen.
Veel van wat de DDR wordt aangewreven als onmenselijk en dictatoriaal blijkt nauwelijks te verschillen van wat er in ons vrije westen tot op de dag van vandaag, zonder ons medeweten en zonder onze instemming, nog steeds gebeurt. De schijnheiligheid druipt ervan af. Daniela Dahn heeft in één van haar boeken gezegd dat ze na de Val van de Muur eigenlijk niet zo voor het openen van de Stasi-archieven was, tenzij ook de Verfassungsschutz, de Binnenlandse Veiligheidsdienst van de BRD, haar archieven zou openen. Dat er over Dahn zelf, lid van de burgerrechtenbeweging eind jaren tachtig in de DDR, een dik dossier bij de Stasi te vinden is, leidt geen twijfel. Maar dergelijke dikke dossiers zijn er ook bij de westerse veiligheidsdiensten te vinden over westerse burgers. (Voor een gekraakt schoolgebouw in Groningen, waar in de jaren tachtig een vriend van me woonde, stond permanent een auto van de Binnenlandse Veiligheidsdienst geparkeerd, met daarin iemand die in- en uitgaande personen steevast fotografeerde; men bracht hem wel eens een kop koffie, die hij echter nooit aangenomen schijnt te hebben). De onmenselijkheid van de Stasi kan pas werkelijk vastgesteld worden wanneer we zicht hebben op de (on)menselijkheid van de westerse veiligheidsdiensten. Dahn heeft een punt. Maar in het denken over de DDR is de nuance ver te zoeken.
Misschien omdat in deze kwesties alleen de eendimensionaliteit van het gebeuren telt. Bij de Brandenburger Tor wordt de Val van de Muur op 9 november uitbundig gevierd als bevrijding, als overwinning zelfs. Om dat te kunnen doen is het noodzakelijk om van de DDR het absolute Rijk van het Kwaad te maken. Dat de burgers uit dat verdwenen land zich daardoor wellicht geschoffeerd zouden kunnen voelen, begint na de opkomst van AfD in, vooral, voormalig Oost-Duitsland langzaam door te dringen — hoezeer die fascistische partij (zo heeft het Duitse gerecht inmiddels vastgesteld) haar wortels ook in nu juist voormalig West-Duitsland heeft, en hoezeer het voor mij niet goed te begrijpen is waarom zich als ‘zweitrangige Bürger’ voelende voormalige Oost-Duitsers juist een ronduit fascistische partij zouden kiezen om hun protest kenbaar te maken. (Ook Daniela Dahn weet me dat in haar laatste boek, Der Schnee von gestern ist die Sintflut von heute, niet werkelijk duidelijk te maken).
FKK in de DDR
Toch, veel wessies zijn van mening dat die ossies eens moeten ophouden met klagen, dat ze de afgelopen dertig jaar toch maar mooi hebben kunnen meegenieten van de zegeningen van het westerse kapitalisme — ook al zijn de lonen in voormalig Oost-Duitsland lager dan in West-Duitsland, krijgt men er minder pensioen, blijken oude DDR-diploma’s minder waard dan gelijksoortige in het Westen, is de werkeloosheid er door de botte bijl van de Treuhand nog steeds hoger dan elders, zijn de mensen beroofd van hun persoonlijke geschiedenis en nog zo wat zaken die voor iedereen die ze voor de kiezen krijgt moeilijk te verdragen zouden zijn. Uiteindelijk vergaat het hen beter dan destijds. Maar heimatgevoelens worden meteen gevaarlijk wanneer die heimat niet alleen vernietigd is, maar bovendien steeds wordt neergezet als sowieso onrechtvaardig, als het absolute kwaad überhaupt, als iets waarvoor men blijkbaar ‘gestraft’ wordt. Men is daar opgegroeid, men heeft er aan FKK-stranden bloot met elkaar gebarbecued — ‘nicht alles war schlecht’, en zeer veel goed of zelfs beter dan in het Westen (vrouwenrechten, kinderopvang, ziekteverzekering en nog zo wat sociale rechten). Een excuus om nu dan maar AfD te stemmen lijkt het me echter niet te zijn.
Ver van het feestgewoel bezocht ik afgelopen week in Lichterfelde de Petrus-Kirche, waar een concert plaatsvond van drie gitaristes: de Nederlandse Karlijn Langendijk, de Duitse Judith Beckedorf en de Franse Claire Besson. Ze toeren, soms aangevuld met de Amerikaanse Christie Lenée, momenteel door Europa met hun programma Musisheans, een naam die nog andere bedoelingen verraadt dan enkel muziek maken. Het gaat deze jonge vrouwen om de wenselijkheid en vooral noodzaak om vrouwelijke muzikanten een groter podium te bieden. ‘One global community of badass female guitarists’, zo heet het op de website. Dat is wat ze willen. En ja, wat ik hoorde was inderdaad ‘retegoed’ — drie totaal verschillende stijlen (ze speelden dan ook om de beurt) en een veelheid aan genres.
Ik was er samen met Uwe Neumann, Anette Daugardt, Kerstin Blodig en Ian Melrose. Die laatste had juist een cd van Judith Beckedorf gemixt en had bovendien enkele van de gitaristes in een door hem gegeven masterclass in Dresden leren kennen. Hij was toen al zwaar onder de indruk geweest van hun talent. Hij zat er in het voorzaaltje van de kerk zichtbaar trots te wezen. Hij stelde met een grijns ‘väterliche Gefühle’ bij zichzelf vast. Er was helaas niet al te veel publiek, en de setting was bepaald herderlijk. De muziek hemels.
En ik zat er met mijn Atheïst-schoenen. Ik toonde Anette mijn zolen, wat haar deed zeggen dat ik waarschijnlijk aanstonds door de bliksem getroffen zou worden. Wat niet gebeurde. De Petrus-Kirche in Lichterfelde was mij genadig.
Marc Reugebrink — De Inwijkeling 