Moviemento is een kleine bioscoop op de Kottbusser Damm, op de grens van Kreuzberg en Neukölln. Men vertoont er de meer alternatieve films en documentaires, men organiseert er het Pornfilmfestival Berlin, maar ook de laatste Tarantino behoort tot het repertoire, de film waarvoor wij — vrouw, dochter en ik — gekomen zijn. Je mag ervan uitgaan dat buitenlandse, dat wil zeggen: niet-Duitse films, hier in ‘Orginalfassung’ met Duitse ondertitels vertoond worden. Ik bewaar weliswaar goede herinneringen aan de vele nagesynchroniseerde westerns die in de jaren zeventig op de Duitse televisie te zien waren — en die wij, wonend in het oosten van Nederland, konden zien omdat onze antennes tot in Duitsland reikten —, maar tegenwoordig heb ik het gevoel in het ootje genomen te worden als Brad Pitt plotseling Duits spreekt. Ook de Duitse voice-overs in het tv-journaal irriteren me meer en meer. De leugenachtigheid van een Boris Johnson of een Donald Trump komt toch het beste tot haar recht wanneer men de heren zelf aan het woord laat.
Ik heb dit bioscoopje ontdekt toen ik afgelopen februari een paar dagen in Berlijn was en in de buurt van de Kottbusser Damm mijn onderkomen had. Het is een wat ongepolijste buurt, rommelig en druk rond de Hermannplatz en de Sonnenallee. De Kottbusser Tor, aan het eind van de Kottbusser Damm, staat zelfs bekend als crimineel. Men moet er vrezen voor zijn portefeuille en gsm, zo wordt gezegd.
Moviemento is de oudste bioscoop van Berlijn, al is daar binnen weinig van te merken. De inrichting doet denken aan een kraakpand uit de jaren tachtig, zo’n pand waarin de bewoners hun eigen groentenwinkeltje en ook hun eigen bioscoopje hebben ingericht. Kassa, bar, dvd-verkoop en foyer — het zit allemaal op één plek. Voor de voorstelling zie ik iemand van achter de kassa nog snel een van de zaaltjes binnenlopen (er zijn er drie) met een zaklamp en een kruimeldief. Hier en daar bukt hij om iets op te zuigen. De bezoekers zijn internationaal. Er wordt meer Engels dan Duits gesproken aan de kassa, zo is mijn indruk.
Op het tafeltje waaraan wij zitten, ligt een flyer: Werde Moviemento Retter*in / Be a Moviemento Hero. Nog voor ik verder iets gelezen heb, denk ik al: natuurlijk, dit alternatieve bioscoopje moet kapot; alles van waarde… etcetera. En inderdaad, achterop lees ik dat Moviemento door ‘Immobilienverkauf akut gefährdet’ is. Men wil een poging ondernemen om vastgoedspeculatie tegen te gaan door zelf de bioscoop te kopen en zo het overleven ervan mogelijk te maken. Op zich niks nieuws. Grijpgrage speculanten zijn er altijd geweest, lieden met niet het minste respect voor cultureel erfgoed en sociale verhoudingen, en met alleen oog voor de winst, liefst op een zo kort mogelijke termijn. Maar nu valt de actie van Moviemento midden in de heftige discussie die hier in Berlijn gevoerd wordt rond de ‘Mietendeckel’.
Berlijn tracht de explosie van huurprijzen te beteugelen om niet een stad als Parijs of Londen te worden (om er slechts twee te noemen): volstrekt onbetaalbaar voor zelfs mensen met een goede baan. Aan de macht is een Rood-Rood-Groene coalitie: SPD, Die Linke en Bündnis 90/Die Grünen, en de invoering van regels voor de begrenzing van de huren lijkt vooral voor de SPD een kwestie van Wiedergutmachung te zijn. In de jaren negentig, toen Berlijn krap bij kas zat, werd door de toen in Berlijn regerende SPD een groot deel van de tot dan toe door de overheid beheerde woningen aan particuliere bedrijven verkocht — waarmee men de greep verloor op de huurprijzen. Voortaan kreeg ‘de’ markt vrij spel, en dat blijkt overal en altijd maar weer desastreus te eindigen: hebzucht, misbruik en het recht van de sterkste maken het recht op wonen (toch een mensenrecht volgens de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens) tot een bagatel. Het is maar één van de kapitale blunders die sociaal-democraten in bijna alle landen in de jaren negentig van de vorige eeuw hebben begaan: dat meestappen in de Thatcher-doctrine van het neoliberalisme. Niet begrijpen dat de vrijheid die men nastreeft alleen bij de gratie van begrenzing kan bestaan. Dat is niet alleen voor ethische kwesties het geval; het geldt zeker ook voor economische kwesties — iets wat zelfs meer verlichte liberalen maar niet willen inzien.
Uit die hoek, en uit de hoek van woningeigenaren, komt dan ook tegenwind. Hier in Berlijn begint men natuurlijk meteen naar de DDR te verwijzen: de ‘Mietendeckel’ zou de herinvoering van het communisme betekenen. Een nogal hysterische reactie, vooral bedoeld als verdachtmaking, want met alleen al het noemen van de DDR verwijst men natuurlijk naar ‘dictatuur’, ‘stasi’, ‘onderdrukking’. Zo wordt een poging een rechtvaardig huurbeleid uit te werken onmiddellijk geassocieerd met gruwelijke onderdrukking. Terwijl de maatregel de meer dan anderhalf miljoen huurders in Berlijn juist wil beschermen tegen die andere dictatuur die al volop mensen uit hun woningen heeft verdreven: die van de markt.
Naar de blijkbaar als goddelijk te begrijpen ‘wetten van de markt’ wordt natuurlijk ook verwezen wanneer men beweert dat de huurbegrenzing rampzalig is voor het investeringsklimaat. Berlijn heeft dringend nieuwe woningen nodig, en die kunnen zonder investeringen uit de privé niet gerealiseerd worden. En ja, het is een feit, de afkondiging en nu recente invoering van de Mietendeckel heeft ervoor gezorgd dat privé-bedrijven die soms duizenden woningen bezitten, op de beurs verliezen hebben moeten incasseren. Verwijzen naar ‘de wetten van de markt’ is proberen wetmatigheid te geven aan wat in feite niets anders dan een dreigement is: als dit erdoor komt, bouwen wij niet meer! De huurbegrenzing verhindert echter geenszins dat nieuwe woningen gebouwd worden; zij maakt hoogstens dat het rendement en de winst wat lager uitvallen — wat blijkbaar zo verschrikkelijk is dat men (eerst) naar het Grondwettelijk Hof, en natuurlijk later nog naar het Europees Hof stapt om het recht op winstmaximalisatie te laten prevaleren boven het recht op wonen. Als je weet hoe Europa is omgesprongen met de oorspronkelijke Verklaring van de Rechten van de Mens (die van de VN uit 1948; het recht op wonen maakt er, als gezegd, deel van uit), kun je op de uitkomst van zo’n rechtszaak eigenlijk niet gerust zijn.*
Of Moviemento het zal redden, is twijfelachtig. De programmering van de bioscoop maakt al duidelijk dat het hier gaat om uitbaters met een totaal andere agenda dan die van de geldwolven in de filmindustrie. Tarantino is nog ‘indie’ genoeg, hoezeer hij ook mainstream geworden is. Een andere film die ik er ooit zag, Vice, de film van Adam McKay over de handel en wandel van Dick Cheney, was ook een film die een… laten we zeggen: een kritische ingesteldheid verraadt ten opzichte van alles wat in ons Westen als ‘vrijheid’ verkocht wordt. Als ik een fan van complotdenken was, zou ik nu zeggen: alleen daarom al is het wenselijk ‘de wetten van de markt’ van stal te halen om dit linkse oord van verderf onmogelijk te maken. Kijkend naar de bezoekers van dit bioscooopje denk ik dat zij op dezelfde manier op de oproep zullen reageren als ik: het rekeningnummer dat op de flyer staat zou ik graag spekken, maar ik heb daar geen geld voor.
In Botanischer Garten: het blad van de Ginkgo Biloba
“Ist es ein lebendig Wesen
das sich in sich selbst getrennt?
Sind es zwei, die sich erlesen
dass man sie als eines kennt?”
De vier, vijf dagen met vrouw en dochter brengen weer even de droom van een verhuizing naar Berlijn dichterbij. Omdat we de afgelopen jaren zo vaak in deze stad zijn geweest, is er nu niets dat per se moet. We hoeven de Fernsehturm niet op (al deden we dat nu net nog nooit), of naar het Museuminsel, of naar Museum Berggruen, of waar dan ook maar naar toe. We spreken af met vrienden — met Berlijnse vrienden, met wie we nog eens eten in het restaurant met de portretten van Guevara, Allende en Neruda, totdat toiletproblemen in het restaurant zelf en de daarbij optredende stank ons naar buiten drijven (waar we, kleumend met onze drankjes op het terras, wat verbijsterd kijken naar de gasten die gewoon zijn blijven zitten); met vrienden uit Gent die een paar dagen in Berlijn zijn, waarna de dochters vervolgens alleen de stad intrekken —, we wandelen door Botanischer Garten, we bezoeken Kulturkaufhaus Dussmann, we eten nog eens spotgoedkoop bij Friends & Friends op de Stuttgarter Platz (men luncht er, eenvoudig maar lekker, voor € 6,90) en sluiten ons samenzijn op donderdagavond af in een fantastisch, klein, door een absoluut allang pensioengerechtigd echtpaar uitgebaat Grieks restaurantje in de Leibnitzstraße, Ano Kato. Weer is er de illusie thuis te zijn.
Waaruit ik ruw ontwaak wanneer ik de eerste versie lees van de vertaling die Birgit Erdmann inmiddels van het eerste hoofdstuk van Zout maakte. Al lezend wordt me nog maar eens duidelijk hoezeer de muziek van mijn eigen teksten — de klank en het ritme — voor mijzelf belangrijk zijn, zozeer dat ik bereid ben om bij het nalezen van de vertaling voorstellen te doen die alleen maar verraden dat mijn kennis van het Duits dan toch nog behoorlijk wat te wensen overlaat. Ik geef één klein voorbeeld. Zout opent met:
Het was André Met De Honden die ons het eerst over de vondst van het zout vertelde. We zaten aan de ronde eikenhouten tafel in De Burggraaf en wachtten in de schemer die nu al weken van ’s ochtends tot in de late middag over Lende hing op het licht.
Birgit vertaalde:
Es war André Mit Den Hunden, der uns zum ersten Mal vom Salzfund erzählt hat. Wir saßen an dem runden Eichentisch im De Burggraaf und in dem Halbdunkel, das nun schon wochenlang von früh bis spät über Lende hing, warteten wir auf Licht.
Het eerste wat ik denk als ik dat lees is: néé, wir warteten auf dás Licht — toch? Toch niet. Op ‘das Licht’ wachten is zoiets als op ‘Het Licht’ wachten, op een bovennatuurlijk, religieus Licht-met-een-hoofdletter, en hoewel ‘het licht’ in de Nederlandse tekst ook een weinig statig is, waardoor het hier inderdaad zo half en half de status krijgt van ‘verlossing’ (wat het voor de betrokkenen ook zou zijn) — kun je het toch niet vertalen met ‘das Licht’, dat meer ondubbelzinnig God, Jezus en de hele santenkraam nabij voert. Het zou ridicuul zijn. En zo zijn er in de eerste versie van de vertaling nog veel meer kwesties die me duidelijk maken dat ik wat het Duits betreft (uiteraard) nog het nodige te leren heb — nog even afgezien van het feit dat een vertaling je dwingt om afstand te doen van een deel van je eigendomsrechten op de tekst, iets waarmee ik in abstracto geen moeite heb (ik heb altijd gevonden dat de naam van de vertaler naast die van de auteur op de cover van een boek zou moeten staan), maar in concreto stel ik me op als een onwillige puber die niet wil dat zijn haar gekamd wordt.
Wonen doet men ook in de taal. Misschien wel: vooral in de taal. Ik ben er nog niet. Gesteld dat ik er ooit werkelijk wil komen. Romantici als ik zijn rare jongens.
—-
Marc Reugebrink — De Inwijkeling 