Muur

Een paar weken terug vroeg HV op het terras van Eltòn aan het Maria Hendrikaplein waarom ik in De vrouw die niet bestond voor 1989 had gekozen. Het is me al eerder opgevallen dat lezers de relevantie van dat jaar voor alles wat er nu gebeurt, niet onmiddellijk zien, waardoor de roman soms afgedaan lijkt te worden als het resultaat van een louter persoonlijke hobby van de auteur (die het al eens eerder over de Val van de Muur heeft gehad, immers). En hoewel voor mij vooral de fascinatie voor mensen die beroofd worden van hun eigen geschiedenis (en daarmee van een stevig fundament voor de toekomst) de belangrijkste drijfveer achter het boek is — en dat is voor mij ook verbonden met identitaire en nationalistische sentimenten die tegenwoordig overal opduiken —,  is de focus op de Val van de Muur en de periode direct daarna in mijn ogen nog steeds uiterst actueel. De oorlog in Oekraïne is er bijvoorbeeld direct mee verbonden. Het onterechte triomfalisme van het Westen, de vrijwel onmiddellijk na de Val van de Muur genomen beslissing om de NAVO niet op te heffen, maar verder in oostelijke richting uit te breiden, zoals ook de Europese Unie zich op het oosten begon te richten — het speelt allemaal een rol bij de nieuwe oorlog die is uitgebroken. In de ogen van Poetin (en dat is niet alleen zijn, louter persoonlijke aberratie) is Rusland zo ook van zijn eigen verleden beroofd, werd net als voor de DDR gold, de geschiedenis herschreven naar een louter Westers model. In die geschiedenis worden de miljoenen doden die in Sowjet-Rusland vielen tijdens de Tweede Wereldoorlog meestal niet geteld, om maar iets te zeggen; de overwinning op Hitler begint voor ons altijd aan de Normandische stranden, nooit aan de andere kant van Europa.

Dat dat triomfalisme van het Westen hoogst ongepast was in 1989, las ik nu nog eens in Mary Elise Sarotte’s in 2014 verschenen The Collapse. The Accidental Opening of the Berlin Wall. Het is hallucinant om te lezen hoe dat wat in zelfs menig historisch werk wordt voorgesteld als ‘onafwendbaar’, als een ‘logisch gevolg’ van bepaalde ontwikkelingen, als een verdienste van Ronald Reagan zelfs (John Lewis Gaddis’ The Cold War (2005) beweert zoiets), die door brutaal een einde te maken aan de detente tussen de supermachten in de jaren zeventig — met, voor wie het zich herinnert, opmerkingen over de USSR als het Rijk van het Kwaad, en suggesties dat een beperkte kernoorlog op Europees grondgebied tot de mogelijkheden behoorde — de Sowjets voor het blok gezet zou hebben; — het is hallucinant om te lezen hoe de Val van de Muur van louter toevalligheden aan elkaar hing: miscommunicatie, desinteresse, maar ook de onvoorstelbare beheersing van Oost-Duitsers die in Leipzig in oktober ’89 met honderdduizenden op straat kwamen en ondanks de op scherp staande ordetroepen van de DDR, ondanks de misdadige voorkeur van de toen nog net aan de macht zijnde Honecker voor een ‘Chinese oplossing’ (in juni 1989 veegden de Chinese autoriteiten met veel geweld en veel doden en gewonden tot gevolg het Tiananmen-plein in Beijing schoon), tijdens hun rondgang door Leipzig nog geen ruit hebben ingegooid. Geweld van hun kant zou tot rampzalige reacties hebben geleid. En Oberstleutnant Harald Jäger, die in de nacht van 9 op 10 november 1989 de leiding had over de grensovergang Bösebrücke in de Bornholmerstraße, besloot uiteindelijk op eigen houtje om de grenzen te openen, omdat hij zich beledigd voelde door zijn oversten. Zijn directe chef, kolonel Ziegenhorn, door Jäger die avond minstens dertig keer gebeld om te vragen wat hij doen moest, liet Jäger in het geheim meeluisteren met een gesprek dat hij uiteindelijk per telefoon voerde met zijn eigen meerderen bij de Stasi. Nadat Ziegenhorn een samenvatting van Jägers berichten over de toestand aan de grenspost had gegeven, vroeg de Stasi-officier (die niet wist dat Jäger meeluisterde) of ‘die Jäger’ in staat was om de situatie realistisch in te schatten, of was hij misschien gewoon een lafbek. Meteen daarna werd de verbinding met Jäger verbroken. De suggestie van de Stasi-officier zette kwaad bloed bij de al meer dan twintig jaar trouw bij de grensbewaking dienende Jäger, en dat speelde een belangrijke rol bij zijn beslissing om zonder rugdekking van zijn oversten uiteindelijk de grens te openen.

Zo laat Sarotte’s boek een hele reeks van toevallige, maar voor de uiteindelijke opening van de Muur cruciale gebeurtenissen de revue passeren en waarschuwt ze:

The Wall’s opening was not a gift from political elites, East German or otherwise, and was in no way predetermined. It resulted from a remarkable constellation of actors and contingent events — and not a little courage on the part of some of the individuals directly involved — that came together in a precise but entirely unplanned sequence. And the larger, successful peaceful revolution surrounding the opening was a truly rare event, one to be considered carefully, not discounted. The history of 1989 shows just how many things have to go right for such a revolution to succeed.

Rather than rely on false assumptions that matters were inevitable and preordained, we should remember Bloch’s warning about the bias of hindsight*. The paradox of unexpected events, such as the opening of the Wall on November 9, 1989, is that they are improbable outcomes — but after they occur, they seem inevitable.

*Bloch: Marc Bloch, die in Apologie pour l’histoire (Parijs 1974) schreef: ‘Pour tout dire d’un mot, les causes, en histoire pas plus qu’ailleurs, ne se postulent pas. Elle se cherchent…’ Het citaat staat als motto boven de inleiding van Sarotte’s boek.

Hoewel romans over het algemeen minder serieus worden genomen dan non-fictie werken (het zijn maar verzinsels, per slot van rekening), lees je op het omslag van non-fictie werken bij wijze van aanbeveling toch vaak dat het boek ‘leest als een roman’ (het omgekeerde, een roman die ‘leest als een non-fictie boek’, is meestal geen aanbeveling). Voor Sarotte’s boek geldt dat zeker. De ‘grote’ geschiedenis schuilt in het kleine, in het contingente, in het onvoorspelbare, niet in het gestroomlijnde verhaal dat er achteraf — met duidelijke oorzaken die duidelijke gevolgen hadden — van wordt gemaakt.

Het is intussen wel die ‘grote’ geschiedenis die vervolgens met ons aan de haal gaat. Het is niet alleen de oorlog in Oekraïne die 1989 voor mij belangwekkend maakt; het is ook het besef dat bijvoorbeeld de klimaatcrisis — die uiteraard al voor ’89 inzette — na ’89 pas werkelijk vaart begon te krijgen door het thatcherisme dat zelfs (tot op de dag van vandaag) de sociaal-democratie in haar greep kreeg, waardoor hebzucht ten koste van alles de boventoon kreeg. Dat heeft niet alleen tot ecologische rampen geleid, het heeft ook gemaakt dat solidariteit tussen mensen werd vervangen door rücksichtslose competitie, en dat er voor het roofkapitalisme, dat ook door politici die bij de huidige energiecrisis plotseling zalvende woorden spreken altijd vehement is verdedigd, zogezegd geen alternatief was (dat was er wel, maar het werd unaniem, van links tot rechts, als ‘onrealistisch’ bestempeld). Die ‘vijf à tien moeilijke jaren’ die De Croo ons bij de huidige energiecrisis nu in het vooruitzicht stelt, hebben we met name te danken aan de neoliberale dogma’s waar zijn partij al decennialang voor staat.

Je kunt dat alles natuurlijk niet zo rechtstreeks met De vrouw die niet bestond in verband brengen, en toen ik op het terras van Eltòn aan mijn uitleg begon, hief H. al halverwege zijn handen. Het was hem al duidelijk, zei hij. Ik had zijn vraag al beantwoord zonder van roofkapitalisme via klimaatcrisis naar oorlogen en rampspoed doorgeschoten te zijn. Zodat ik er bijna in een wat minder betogende stijl, zonder de daarbij behorende heftige armgebaren, aan had toegevoegd: ‘Eigenlijk is het een boek over een meisje dat door haar vader verlaten wordt.’ 

H. betaalde het bier, want een schrijver moet men drenken, vond hij.