Een sensitivity reader, zo lees ik in dS Avond (6/3/19), is iemand die wordt ingeschakeld door uitgeverijen om manuscripten na te lezen op “problematische inhoud”. Als ik doorlees blijkt het inderdaad te gaan om wat ik bij de eerste omschrijving al vreesde: iemand die ervoor zorgt dat de lezer een keurig opgeschoond, volgens de laatste inzichten van moraalridders en van diep gekwetste vertegenwoordigers van minderheidsgroepen, politiek-correct boekje krijgt voorgeschoteld. ‘Wie nu over de maatschappij schrijft moet wel aftasten welke thema’s, metaforen en verhalen we precies kunnen gebruiken’, meent zelfs Harold Polis, nadat hij eerst heeft uitgelegd dat de eventuele ‘foute’ inzichten in de teksten van schrijvers als Flaubert, Conrad of zelfs Shakespeare begrepen moeten worden als ‘gebetonneerd in de geschiedenis’. Ze wisten niet beter, zullen we maar zeggen.
Was ist bloß aus den Punks geworden? / Alle machen Webdesign / Toffifee auf Eierschaukel / Kann ja wohl nicht sein, zingt de fantastische Duitse groep Fortuna Ehrenfeld in het nummer ‘Das letzte Kommando’, en vervolgt met: Lieber am Arsch als einer von denen.
In 2008 maakte ik voor deBuren een radioboek, ‘Koper en As’. U vindt het hier. In mijn contract destijds stond dat het mij verboden was om het radioboek ooit in schriftelijke vorm te publiceren. Ik zal hier dus niet citeren. Het verhaal draait om een jongen die bij een harmonieorkest graag trompet zou willen spelen, maar van de als een tiran over het orkest heersende dirigent te horen krijgt dat hij voor dat instrument niet de juiste mondbouw heeft. De suggestie is dat zijn lippen te dik zijn en hij derhalve niet over voldoende embouchure zou beschikken. Iemand in het orkest verstout zich om op te merken dat de trompettist Louis Armstrong toch ook behoorlijk dikke lippen had, waarop de dirigent — die al eerder heeft aangegeven dat zelfs het gebruik van het woodblock in de percussiesectie voor hem uit den boze is, omdat zij een harmonieorkest zijn, en niet een stelletje wilden — in woede uitbarst en er uiteindelijk uitbraakt dat die Louis Armstrong… dat Louis Armstrong… dat dat ‘godverdomme een neger’ is (nu citeer ik tóch — enfin, sue me).
Racistische praat. Wel degelijk. Ik zie de sensitivity reader al bleek wegtrekken.
Wie schetste mijn verbazing toen ik de Engelse vertaling (Brass and Us) beluisterde en ontdekte dat de uitbarsting van de dirigent geschrapt was. Geen ‘nigger’ te horen. Sensitivity readers bestonden toen volgens mij nog niet. Men had hier, zonder ook maar een moment met mij te overleggen, gewoon zelf besloten dat dit niet kon. Men was, met andere woorden, geheel voorbijgegaan aan waar het in het verhaal om draait: om zuiverheidsverlangen en de kwalijke kanten daarvan, dat alles ingebed in de mythe van Marsyas en de gruwelijke wraak van Apollo (het harmonieorkest in het verhaal heet dan ook ‘Apollo’). Men had met andere woorden een literair gemotiveerde politieke incorrectheid weggestreept in een verhaal dat nu juist wees op de onhoudbaarheid van volstrekte politieke correctheid waar ook ter wereld (dus ook in literatuur). Zuiverheid leidt uiteindelijk altijd tot opruimen, zegt het verhaal. De ironie kon niet treuriger zijn.
Zuiverheid, in de vorm van absolute gezondheid, was overigens ook al een thema in mijn eerste roman, Wild vlees (1998), waar een (zo wordt gesuggereerd: ook nog eens) joods meisje met scoliose genadeloos in elkaar wordt geslagen door een hoofdpersoon die ook bij zichzelf geen enkele (fysieke) afwijking accepteert. Fysieke afwijkingen brengt hij namelijk steeds in verband met moreel verval. Natuurlijk lijdt hij zelf aan een fysieke kwaal.
Het boek werd nog voor het verscheen door een theatergezelschap uit Arnhem, ‘Growing Up in Public’, tot een monoloog bewerkt. Bij dat theatergezelschap, dat vooral uit jongeren bestond, werkte ook een gehandicapte jongen. Hij had erg moeten slikken bij het boek, zei hij, en het was me op dat moment niet helemaal duidelijk of hij me iets kwalijk nam. In de monoloog die het gezelschap, onafhankelijk van mij, uiteindelijk van het boek maakte, was de zendingsdrang van de hoofdpersoon, net als in de roman, vooral absurd en daardoor diep tragisch. Zo beschadigd zijn dat alleen de beschadiging van anderen uit naam van de zuiverheid nog redding lijkt te kunnen brengen. Zo laat het personage zien, ondanks zijn beschadiging (en dus, volgens hemzelf, zijn dubieuze moraal), toch van goede wil te zijn — maar met gruwelijke gevolgen.
Wild vlees zou de sensitivity reader niet overleefd hebben, vrees ik. Het grote uitstel (2007) ook niet trouwens — wat een seksistische praatjes hebben de personages in dat boek! Wat een weinig genuanceerd wereldbeeld ook. Foei. En zelfs Zout blijkt hier en daar twijfelachtig te zijn. In de fantastische recensie die Thomas de Veen in NRC publiceerde, staat op het einde toch nog:
wat brandewijn maakt de tongen los over ‘de Mädels van Montmartre en over kleine zwarte meisjes met strorokjes en oben ohne in heet, donker Afrika’. Waarom dat er moet staan? Omdat het er kan staan, omdat het klopt en past, ook al voegt het weinig toe.
Alsof de recensent zich wilde indekken tegen het verwijt dat je over meisjes, en al helemaal over Afrikaanse meisjes, zo niet behoort te praten. Veen bedoelt het hier vergoelijkend, maar daarmee geeft hij aan dat er dus iets te vergoelijken valt. (Ik denk overigens dat de praatjes van het personage dat deze dingen zegt, wel degelijk iets toevoegen, maar dat terzijde).
Bepleit ik hier nu de absolute vrijheid van de literatuur? Literatuur wordt altijd gemaakt in een sociale, een politieke context, en het is die context die mede bepaalt wat een boek in een zekere tijd mag betekenen. Maar, zoals dicatoriale regimes uit het verleden hebben laten zien, literatuur houdt op literatuur te zijn als de sociale en politieke context voorschrijven wat zij enkel betekenen màg, dus: hoe zij geschreven dient te zijn. Op dat moment wordt literatuur versmald tot wat de heersende ideologie voorschrijft.
Werk ohne Autor, de film van Florian Henckel von Donnersmark, gaat onder andere over wat kunst nu eigenlijk is: het soort sprakeloosheid dat zich wel móét vertalen in een eindeloze stroom, soms tegenstrijdige verklaringen over wat het is dat je gezien, gehoord, gelezen hebt. Het is: voor een rij bussen gaan staan die allemaal tegelijk claxonneren (een indringend beeld uit de film). Het is het ‘entartete’, want ongrijpbare waarmee meer rechtlijnige lieden (om het eufemistisch te zeggen) niet uit de voeten kunnen. Een ‘subjectiviteit’ ook, die zich desalniettemin onttrekt aan het ‘Ich, ich ich’ dat in het socialistisch-realisme van onder andere de DDR moest wijken voor het collectieve belang, waaraan het zich overigens ook niet conformeert. Het is wat ons wegvoert van onze vanzelfsprekendheden, ons uit- en overlevert aan dat waar we het niet bij kunnen laten: onze verstomming. Het moet betekenis krijgen, dat wil zeggen: uitgedrukt worden in de in onze cultuur voorhanden termen en begrippen, niet per se om ermee samen te vallen, niet zelden om ermee te botsen.
De sensitivity reader is de voorbode van de censor. De sensitivity reader wil voorkomen dat literatuur meer is dan het op voorhand geëiste, politiek-correcte praatje, dat uitgaat van een Groot Gelijk dat er geen is, van een Waarheid die alleen kan bestaan als je haar afdwingt. Ik zal, vrees ik, nog menig personage in het leven roepen dat voor de fatsoensrakkers, de misdeelden, de nationalisten, de gelovigen én de ongelovigen niet door de beugel kan — niet om te provoceren, maar omdat ik denk dat de rode pen van de sensitivity reader niet alleen de schrijver veroordeelt tot nietszeggendheid, maar vooral ook de lezer opsluit in de hel van de eenduidigheid. Ik zal, beste Harold, zoals steeds, alle thema’s, metaforen en verhalen gebruiken die ik nodig acht — of ze nu juist of onjuist zijn voor de gevoelige zielen die zich aan al die zaken zouden kunnen storen. Ik ben immers schrijver. Van literatuur.
Marc Reugebrink — De Inwijkeling 