Laatste deel kerstessay

Het laatste deel van het kerstessay verschijnt vandaag. Nu is het wachten op diegenen die inderdaad hopen op de messias. Op de site van De Standaard valt al te lezen dat mijn analyse ‘pretentieus’ heet te zijn. Dergelijk commentaar is een illustratie van wat ik in een eerder stuk al vaststelde: kritiek is taboe, niet gewenst. Men houdt maar beter zijn mond. En verder lees ik dat ik geen oplossingen heb. Ik ken mijn geschiedenis goed genoeg om te weten dat schrijvers met oplossingen vaak een vergissing zijn geweest. En verder laten figuren als Havel of Vargas Llosa zien dat het huwelijk tussen schrijverschap en politicus altijd ongelukkig is, hoezeer voor beiden het een ook in het verlengde van het ander lag.

Het is niet de taak van de schrijver politicus te zijn; het is wel de taak van de schrijver om, onder nog veel meer, politiek te zijn. Ik denk dat een schrijver over het algemeen niet uit is op macht. Het gaat hem enkel om invloed op een debat over waarden en normen dat ook een politicus die wél uit is op macht na aan het hart zou moeten liggen. En het kan niet zijn dat het inhumane economistische wereldbeeld voor een politicus fait accompli is. Het is onfatsoenlijk wanneer een politicus ‘de mensen’ alleen gebruikt om te legitimeren wat met die mensen afrekent.

Natuurlijk blinkt het essay niet uit door nuance. Is werkelijk het hele bedrijfsleven verderfelijk? Nee, natuurlijk niet. Er zijn meer dan voldoende ondernemers die wél het belang inzien van werknemers die iets meer kunnen dan wat ze in een geheel op de economische realiteit van dat moment afgestemd onderwijs hebben geleerd. Die weten dat creatief denken van meer belang is dan de al bij het afstuderen volledig beheerste competenties. Die houden een bedrijf weliswaar draaiende, maar helpen het niet verder. Wij hadden hier ooit een loodgieter in huis lopen die erg van Brahms, Schubert en Chopin hield, en meer voor onze boekenkast stond dan dat hij onder de lavabo lag — dat is ook niet wat ik bedoel (zijn labyrintisch buizenstelsel waarin koud en warm water een ongezonde verbinding aangingen is later onder hoongelach van echte werklui weer gesloopt). Het gaat er maar om dat de ‘economische realiteit’ er één is die uitgaat van mensen, niet van enkel winsten, van groei die alleen zichzelf dient.

Ik heb de morele verontwaardiging over de wijze waarop de mens uit de vergelijking wordt weggestreept nog eens willen verwoorden. Dat is wat ik ook in bijvoorbeeld Menens tracht te doen, zij het daar op een romaneske manier. Die lijkt minder duidelijk, in ieder geval minder eenduidig dan wanneer je het in essayvorm doet — maar dat is er net het voordeel van. Het gaat er niet om ‘de mensen’ te veroordelen vanwege hun apathie, hun eigen consumentistische houding, waarvan de meesten overigens ook helemaal niet verlost willen worden. Het gaat er om mensen medeplichtig te maken aan wat ze niet denken te zijn, om ze van daaruit weer zelf de grenzen te laten trekken. In romans gaat het niet alleen om de suspension of disbelief, maar ook om de opschorting van de vanzelfsprekende moraal.

Literatuur voert mensen terug naar een situatie waarin ze alle keuzes zélf opnieuw moeten maken. Enfin, idealiter dan toch. Iemand als Dalrymple is het hier al niet mee eens: die ziet niet dat de misverstanden, de eenzaamheid en de verlorenheid in het werk van Pinter een drama vertegenwoordigen; die meent dat Pinter de mens juist aan dat misverstand, die eenzaamheid en verlorenheid wil uitleveren. Hij heeft liever schrijvers die zich nog in hun werk zelf duidelijk uitspreken tegen die zaken — maar Dalrymple’s liefde voor literatuur stopt dan ook bij de achttiende eeuw.

Enfin, we werken nu hard verder aan een boek dat weliswaar de positie van literatuur in onze huidige samenleving onderkent, maar er zich terzelfder tijd tegen blijft verzetten. Iets tussen realisme en romantiek in, een positie die zich soms ook laat omschrijven als iets tussen cynisme en pathetiek in. Het cynisme van de werkelijkheid maakt elk idealisme immers pathetisch.