Met Trump in het Witte Huis dringt de vraag zich hernieuwd op: hoe is het in godsnaam mogelijk dat hele volksstammen kiezen voor een psychopathische narcist en in hem zoiets als de nieuwe heiland zien? De vraag wat de Duitsers ooit in Hitler zagen, is bij mijn weten ook nooit helemaal naar tevredenheid beantwoord. Ik las in een uitstekend boek van Patrick Dassen over de Weimarrepubliek dat met name de stemmen van vrouwen doorslaggevend zijn geweest voor de verkiezingsresultaten begin jaren 30 – wat het raadsel nog wat vergroot.
Voor de ruk naar extreemrechts in de voormalige DDR kan men nog redelijke verklaringen vinden, ook al gaat het daarbij om een complexe zaak. Neonazi zijn was al in de jaren 90 onder de jeugd van Oost-Duitsland zoiets als een verplichte mode. Wie met lang hippiehaar rondliep en halfzachte praatjes verkocht werd in elkaar geslagen, zo kun je lezen in Deutschbodenvan Moritz von Uslar (2010, 2013 vertaald). Een erg diepgaande ideologische overtuiging zat er niet achter.
Dat lijkt me ook bij de winst van de AfD nu het geval te zijn. De vroegere DDR voelt zich gekoloniseerd door de voormalige BRD, achtergesteld, miskend en vooral: van haar geschiedenis en eigenheid beroofd. Daar viel politiek munt uit te slaan. Met de aantrekkelijkheid van de kopstukken lijkt de verkiezingsoverwinning me minder te maken te hebben.
Maar Hitler werd aanbeden. Trump wordt aanbeden. In Rusland sprak men vertederd over “Vadertje Stalin”.
In de vorig jaar verschenen (en nog niet vertaalde) roman van Michael Köhlmeier, Das Philosophenschiff (het filosofenschip) staat een fictief gesprek tussen Lenin en Stalin. De filosofenschepen werden in de jaren 20 door Lenin ingezet om (bekende) intellectuelen het land uit te zetten. In Köhlmeiers roman wordt het voorgesteld alsof Lenin zelf met zo’n schip wordt gedeporteerd.
Als Stalin aan boord komt, legt hij Lenin uit dat diens “nieuwe mens” een uitvinding voor slechts enkele duizenden mensen was. Daarmee zag hij de miljoenen over het hoofd. Die voldeden niet aan Lenins beeld van de edele arbeider die zijn ketens had afgeworpen en voortaan vrij en op eigen verantwoording zou leven. “Jij zegt dat ze als dieren leven, onvrij en zonder te weten wie ze zelf zijn en wat ze zouden kunnen bereiken als ze maar wilden. Ze willen echter niet.” Ze willen gewoon genoeg te eten hebben. Voor Lenin behoorden ze daarom tot de verachtelijken. Ik, zegt Stalin in de roman, ik ben zo’n verachtelijke. Ik ben als zij. Ik spreek voor hen. Ik bevrijd hen van het schuldgevoel niet te voldoen aan de hoge eisen die jouw mensbeeld stelt.
Trump is de gemiddelde cliché-Amerikaan: de hamburgers vretende, niet geïnformeerde, op louter cola levende boerenlul die Europa nog niet op een kaart zou kunnen aanwijzen. Hij zegt tegen alle Amerikanen die niet willen nadenken dat ze oké zijn, dat hij net is als zij. En iedereen die iets anders wil, is uit op de vernietiging van die cliché-Amerikaan en moet zelf vernietigd worden.
Dat verklaart waarom bijna overal in de wereld de groenen gediaboliseerd worden en klassiek links gedecimeerd is, waarom er hardnekkig wordt vastgehouden aan een ideologie die evident failliet is. De meeste mensen willen niet veranderen. De meeste mensen willen niet horen dat ze tekortschieten. Ze willen iemand die hen zegt: jij bent goed, oké, beter dan de hele wereld. Ook al rennen we met z’n allen onze ondergang tegemoet.
Marc Reugebrink — De Inwijkeling 