De laatste veren van de uil

De Fintro Literatuurprijs heeft precies twee jaar bestaan. Boven de Moerdijk zegt de prijs niemand iets. Zijn voorganger, de Gouden Boekenuil (2012-2015), werd vier keer uitgereikt. Die prijs had iets meer uitstraling, omdat hij in zijn naam nog duidelijk verwees naar de Gouden Uil Literatuurprijs (1995-2010), de enige van de Vlaamse commerciële prijzen die destijds kon wedijveren met de AKO (nu ECI) en Libris Literatuurprijs. Een winnaar van de Gouden Uil dook zelfs op in het Nederlandse tv-journaal — iets wat met de Gouden Boekenuil en de Fintro bij mijn weten niet meer is gebeurd.

Het zijn in zekere zin ondingen, die commerciële prijzen. Bij de AKO/ECI en de Libris is het belang natuurlijk duidelijk: die boekenketens hopen door het sponsoren van zo’n prijs meer boeken te verkopen. Wat Fintro (een onderdeel van de BNP Paribas Groep) precies hoopte te bereiken, was nooit helemaal duidelijk. Dat de lezers van Malva van Hagar Peeters (winnares in 2016) in drommen naar de kantoren van Fintro zouden afzakken om een rekening te openen? Hebben ze na de bekroning van Jeroen Olyslaegers’ Wil misschien een speciale beleggingsportefeuille voor ‘tweezakken’ in het leven geroepen, die zowel in aandelen van FN Herstal doet als in Vluchtelingenwerk Vlaanderen investeert?

Ik hoop altijd weer dat wanneer een commercieel bedrijf een cultuurprijs sponsort, het dat doet omdat het cultuur van belang acht voor de samenleving. ‘Wij zijn dan misschien een bank, maar wij zijn zo veel meer dan cijferaars; wij zien u als méns.’ Dat is een naïeve verwachting natuurlijk. Zelfs belangenbehartiger Boek.be, ook de organisator van de prijs, gaat het alleen maar om de verkoop van (niet eens alleen maar literaire) boeken. In literatuur en het belang daarvan voor een samenleving lijken ze niet echt geïnteresseerd.

Opvallend dat die toch al bekende auteurs elke keer weer met een meesterwerk afkomen, terwijl de rest van het schrijversgilde er blijkbaar niets van kan

Onafhankelijke jury?

Als de sponsor zelf boekhandelaar is, zijn de bedoelingen duidelijk, maar het maakt de prijs niet minder problematisch. Er zit altijd een onafhankelijke jury tussen, en die kan behoorlijk wat roet in het eten gooien. Niet elke winnaar heeft tot verkoopssucces geleid. En in 2006 is er zelfs al eens een Gouden Uil toegekend aan een schrijver die inmiddels over­leden was (Henk van Woerden). Nee, dan is het veiliger om de prijs toe te kennen aan een auteur die toch al bekend is: Van der Heijden, Grunberg, Brouwers, Möring, Lanoye. Dat verkoopt tenminste. En het is opvallend hoe vaak die toch al bekende auteurs blijkbaar elke keer weer met een onovertroffen meesterwerk afkomen, altijd maar weer genomineerd worden, terwijl de rest van het schrijversgilde er blijkbaar niets van kan.

In die zin heeft de organisatie ook dit jaar niets te klagen. Olyslaegers wás met Wil al doorgebroken. Aan de veel verkopende Lize Spit was uiteraard ook weinig risico verbonden. Maar een van de drie genomineerde Nederlanders (Richard Hemker, Martin Michael Driessen en Donald Niedekker) was misschien wel problematisch geweest, zelfs ECI-winnaar Driessen (het water tussen de Nederlandse en de Vlaamse literatuur wordt met het jaar dieper). En dan nog liever Olyslaegers, want die heeft het over ‘de oorlog’ en daar willen we blijkbaar allemaal nog steeds erg graag over lezen, zelfs al stelt Wil een aantal zeer ongemakkelijke vragen over goed en fout. Toch nog liever dat dan Spits boek over een aangekondigde verkrachting.

Zeg ik nu dat de onafhankelijke jury niet onafhankelijk is? Welnee. Alleen maar dat de jury van een grote commerciële prijs al op voorhand ­onder druk staat, zelfs als die druk niet expliciet wordt uitgeoefend. Het maakt toch verschil of je in de jury van de Fintro zit, of in die van de Literatuurprijs Gerard Walschap, of nog weer anders: in die van de Prijs der Nederlandse Letteren. Elke prijs schept verwachtingen waarvoor geen jurylid ongevoelig blijft. Men is onafhankelijk in een bepaalde en zelfs bepalende context.

Formats en publieksonderzoek

De jury heeft overigens wat mij betreft altijd gelijk, zelfs als ik er ­anders over denk (wat dit jaar niet het geval is). Bij commerciële prijzen vormt de jury de laatste dam die in principe kwantiteit en kwaliteit van elkaar gescheiden houdt. Over kwaliteit kan altijd gediscussieerd worden, over kwantiteit niet.

Daarom maak ik me zorgen, wanneer ik lees dat Boek.be samen met de VRT op zoek is ‘naar een alternatieve manier om het brede publiek warm te maken voor literatuur’ (DS 15 mei) . Boek.be is een organisatie die vooral cijfert en de VRT heeft op het vlak van de literatuur een slechte reputatie. Op Radio 1 is er van dagelijks twee uur cultuur in prime time nog één uurtje vlot cultuurgebabbel op de woensdagavond overgebleven — en ook dat heeft vooral met (luister)cijfers te maken. Al is er natuurlijk nog Klara. Maar over het algemeen wekt men toch de indruk dat men al op voorhand niet gelooft dat er ook maar iemand warm te maken is voor literatuur. Op tv durft men al jaren niet met literatuur komen aanzetten.

Te hopen valt dat het alternatief straks niet betekent dat men de oorspronkelijke Gouden Uil zijn allerlaatste veren uittrekt, bijvoorbeeld de vakjury elimineert en wat marketingjongens na publieksonderzoek een handjevol titels laat nomineren waarop het volk dan mag stemmen. Te hopen valt dat ‘de markt’ geen rol van betekenis speelt in het nieuwe ‘format’ dat men bedenken wil. Het liefst zag ik dat Marc Coucke (of een andere rijkaard) plotseling in hevige liefde voor literatuur ontsteekt en gewoon geld op tafel legt, geld dat door een vakjury mag worden uitgedeeld aan het boek dat zij, zonder met iets anders rekening te hoeven houden dan zichzelf en de onderlinge discussies, het beste vinden. De VRT mag daarvan dan verslag doen; Boek.be mag gewoon blijven tellen.

In: De Standaard, 16 mei 2017.

Zie overigens ook hier, en hier en nog een keer hier, blogposten uit 2008